Deney ve gözlem, bilgi toplama yöntemleri olarak sıklıkla karıştırılan iki kavramdır. Her ikisinin de ortak noktaları olsa da, aralarında önemli farklar da vardır.
Deney:
Kontrollü bir ortamda gerçekleştirilir. Deneyde, araştırmacı değişkenleri kontrol eder ve belirli bir hipotezi test etmek için deney tasarlar.
Değişkenler manipüle edilir. Deneyde, araştırmacı bağımsız değişkeni (neden) değiştirir ve bağımlı değişkenin (sonuç) nasıl etkilendiğini gözlemler.
Genellikle nicel veriler toplanır. Deneylerde, ölçümler ve sayılar gibi nicel veriler toplanır.
Gözlem:
Doğal ortamda gerçekleştirilir. Gözlemde, araştırmacı herhangi bir değişkene müdahale etmeden olayları veya olguları gözlemler.
Değişkenler manipüle edilmez. Gözlemde, araştırmacı sadece mevcut durumu gözlemler ve değişkenleri değiştirmez.
Hem nicel hem de nitel veriler toplanabilir. Gözlemlerde, sayılar gibi nicel veriler ve açıklamalar gibi nitel veriler toplanabilir.
Deney, kontrollü bir ortamda gerçekleştirilen ve hipotezleri test etmek için kullanılan bir bilgi toplama yöntemidir.
Gözlem, doğal ortamda gerçekleştirilen ve herhangi bir değişkene müdahale etmeden olayları veya olguları gözlemleme yöntemidir.
Örnekler:
Deney: Bir bilim insanı, farklı gübre türlerinin bitki büyümesini nasıl etkilediğini araştırmak için bir deney tasarlayabilir. Bilim insanı, farklı gübre türlerini (bağımsız değişken) kontrol edebilir ve bitki büyümesini (bağımlı değişken) ölçebilir.
Gözlem: Bir etolog, bir kuş türünün davranışlarını doğal ortamlarında gözlemleyebilir. Etolog, kuşların nasıl etkileşime girdiğini, nasıl beslendiğini ve nasıl yuva yaptığını gözlemleyebilir.
Bunun ayrımını yapmak çok kolay aslında. Gözlem dediğimiz şey, bir olayı ya da nesneyi pasif şekilde izlemek, duyu organlarımızla bilgi toplamak demek. Mesela gökyüzüne bakıp yıldızları, bulutları incelemek gözlemdir. Orada olan bitene müdahale etmezsin, sadece kaydını tutarsın. “Hava bugün kapalı,” demek ya da “Bitkinin yaprakları sararmış” demek gözlemdir.Deney ise tam tersi, aktif bir süreçtir. Bir şeyi test etmek, bir hipotezi kanıtlamak veya çürütmek için sen bilerek bir ortam oluşturursun ve koşulları kontrol edersin. Amacına uygun olarak koşulları değiştirirsin. En basitinden, bir bitkinin ne kadar ışıkla daha hızlı büyüdüğünü bulmak için, bir bitkiyi güneş ışığına, diğerini gölgeye koyup gözlemlerini not etmek bir deneydir. Yani, bir şeyi deniyorsun, sonucunu görmek için koşulları sen düzenliyorsun.Deneyde her şey kontrol altındadır ve sonuçları ölçülebilir, tekrarlanabilir olması beklenir. Gözlemde ise, doğada zaten var olan, senin müdahale etmediğin bir durumu izlersin. Bilim derslerinde yapılan deneyler hep bu yüzden önemlidir; sonuçların hep aynı çıkıp çıkmadığını görmek için. Deneyde sebep-sonuç ilişkisini kurmak istersin, gözlemde sadece “ne oldu” sorusuna cevap ararsın. O yüzden deney yapmak daha yorucu ama daha kesin sonuç verir.
Deneyde koşulları değiştirebilirsin. Mesela sıcaklığı artırıp bakarsın. Gözlemde ise hava kaç derece diye termometreye bakmakla yetinirsin. Aradaki en önemli fark bence bu kontrol meselesi. Deneyde bir şeyin “neden” olduğunu araştırmaya çalışırsın, gözlemde “ne” olduğunu.
Şöyle düşün, bir futbol maçını tribünden izlemek gözlemdir. Sahada oynanan oyuna karışamazsın, sadece izler ve ne olduğunu not alırsın. Ama antrenmanda teknik direktörün, iki farklı taktik denemesi (mesela birinde daha çok orta saha, diğerinde forvet basması) ve sonra hangisinin daha iyi çalıştığını görmesi deneydir. Koşulları kendi değiştirdi yani, fark bu işte.
Gözlem bakmak, deney ise kurcalamak gibi düşün. Gözlemde olanı biteni kayıtlara alırsın, müdahale yok. Deneyde ise bir hipotezi ispatlamak için ortamı, şartları sen ayarlarsın, aktif olarak olaya dahil olursun. Aradaki temel fark bu yani.
Ya olay aslında basit. Mesela otobüs durağında beklerken insanların nasıl giyindiğine bakmak gözlemdir. Sadece görüyorsun yani. Ama diyelim ki sen iki farklı kumaş aldın, birini güneşte bıraktın diğerini içeride tutup “hangisi daha çok solacak” diye bakıyorsun. İşte bu deney olur. Çünkü sen kendin bir şart oluşturup test ediyorsun.
Ben bunu lisede biyoloji dersinde çok karıştırırdım. Sonra şunu fark ettim: öğretmen bize laboratuvarda bir şeyler yaptırıyorsa (mesela soğan zarı incelemek falan değil, içine asit döküp renk değiştirmesine bakmak gibi), o deneye giriyordu. Çünkü orada bir işlem yapılıyor. Ama pencereden bahçedeki kuşları izleyip not almak hep gözlemdi. Birinde kontrol sende, diğerinde olay doğada kendiliğinden oluyor.
Deneyde amaç bir değişkenin diğerine etkisini görmek için kontrollü bir ortam yaratmaktır. Gözlemde ise doğal ortamda gerçekleşen olayları, nesneleri veya durumları herhangi bir müdahale olmadan sadece incelemek ve veri toplamaktır.
Deney ve gözlem, bilimsel araştırmada kullanılan iki önemli yöntemdir. Her iki yöntem de bilgi toplamak için kullanılır, ancak bazı önemli farkları vardır:Deney:Kontrollü bir ortamda gerçekleştirilir.Araştırmacı, değişkenleri (bağımsız ve bağımlı değişkenler) kontrol eder ve manipüle eder.Nedensellik ilişkilerini belirlemek için kullanılır.Genellikle laboratuvar ortamında gerçekleştirilir.Gözlem:Doğal ortamda gerçekleştirilir.Araştırmacı, değişkenleri kontrol edemez ve sadece gözlemler.Tanımlayıcı bir yöntemdir, nedensellik ilişkilerini belirlemez.Hem laboratuvar ortamında hem de doğal ortamda gerçekleştirilebilir.